ئازاد مونسی/ مەهاباد
بوداق سوڵتان، یان (بوداغ سوڵتان)، کوڕی شێرخان، کوڕی شێخ حەیدەر، كوڕی میرەبەگی موکرییە، لە نەوەی (صارم بەگی موكری)، كوڕی (سیف الدین موكری)، یەكەم میری موكرییەكان. بە ڕەچەڵەک دەچێتەوە سەر (فەقێ ئەحمەدی دارەشەمانە)، لە کوردانی بابان، چونكە (بدلیسی) پێی وایە كە بنەماڵەی (موكری) نیسبەتە بۆ هۆزی (مەكری) كە دانیشتووی ناوچەی شارەزوور بوون.
مێژووی لەدایکبوونی بوداق سوڵتان، دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی (1608ز/ 1017ك.هـ) و وەفاتی بۆ (1699ز/ 1111ك.هـ) لە مەهاباد.
بوداغ سوڵتان بە بووژێنەرەوەی دووەمی دەسەڵاتی موكریی دێتە ژمارو لە سەردەمی پاشایەتيی شا سولەیمانی صەفەویدا، لە ناوچەی موکریان، بۆ ماوەی (60) ساڵ حوکمی کردووەو ناوێکی باش و شوێنەوارێکی بەنرخی لە پاش خۆی بەجێ هێشتووە. لە سەرچاوەی صەفەوییەكاندا بە (بوداغ سوڵتانی كورد) ناوی براوە. گڵکۆی ئەو، ئێستاش لە شاری مەهاباد زیارەتگەیەو لە نێو جەماوەردا بە (بوداغ سوڵتانی کەرامەت) ناوبانگی هەیە.
ناوبراو سەرەتا نیشتەجێی گوندی (میراوا) ی (نەعلەین)ی سەردەشت بووە، پاش ماوەیەک مەهابادی ئاوەدان كردووەتەوەو کردوویەتە پایتەختی دەسەڵاتی خۆی.
سنوورەکانی هەرێمی دەسەڵاتی بوداغ سوڵتان: لە لایەک کێوی قەندیلی سەر مەرزی باشوورى كوردستان، لە لایەکی تریشەوە تا سنوورى ئەفشارو شارەكانی مەراغەو ورمێ، درێژ بووەتەوە.
بە پێی بەڵگەنامە بەجێماوەکان بوداق سوڵتان ئەم كوڕانەی هەبوون بە ناوەكانی: (عەبدوڵڵا بەگ، سوهراب خان، موسا سوڵتان، ئەییوب بەگ، بارام بەگ، یەحیا بەگ). هەروەها پێنج كچیشی هەبوون، بە ناوەكانی: (نیلوفەڕ، پەریزاد، پەیکەر، گەوهەر، ماه جیهان)، ناوی هاوسەرەکانیشی: (زەلق خاتوون، زێڕین خاتوون، ئیلخان خاتوون). بە پێی هەندێك بەڵگەنامە یەكێك لە هاوسەرەكانی، كچی شا سولەیمانی صەفەوی بووە. لە نێو منداڵەکانی بوداغ سوڵتاندا (سوهراب بەگ) بەردتاش و خۆشنووس بووەو بەردەنووسی عەرەبی سەردەرگاكەی مزگەوتی سووری مەهاباد، لە یادگارە بەنرخەکانی ئەوە، كە تا ئێستەش ماوەتەوە. هەروەها یەكێك لە كچەكانی هاوسەری زانای بەناوبانگی كوردستان مەلا (جامی) چۆڕیی بووە، كە خۆی بانگێشتی كردووە، لە مەریوانەوە بچێتە مەهابادو ببێتە مودەرریسی مەدرەسەی سووری مەهاباد.
یەکێک لەو شوێنەوارە پڕ بایەخانەی بوداغ سوڵتان له ناو شارى مەهاباد ـ کە هەنووکەش بەردەوامە ـ مزگەوتی گشتییە کە بە (مزگەوتی سوور) بەناوبانگە. بە پێی ڕوونکردنەوەی کتێبی (مرآة البلدان)ی ناصری، بوداغ سوڵتان ئەو مزگەوتەی لە سەردەمی دەسەڵاتی خۆیدا بنیات ناوەو ساڵی (1678ز) لە سەردەم یشا سولەیمانی صەفەویدا، لە دروستكردنی مزگەوتەكە بووەتەوەو یاسای مەوقوفەی بۆ تەرخان کردووە. لەو سەر بەردەی کە لای باکووری مزگەوتەکەوە داکوتراوە، بە زمانی عەرەبی نووسراوە: “سوپاس و پێزانین بۆ ئەو خوایەی کە لە چاخی دەسەڵاتداریی سوڵتانی دادپەروەر شا سولەیمانی صەفەویدا (خودا بەردەوامی کات) یارمەتی داین تا سازدانی ئەم فێرگە پیرۆزە بە ئاکام بگەیەنین. بەردەنووسی بەندەی لاواز (سوهراب موکریی کوڕی دامەزرێنەری مزگەوت، بوداغ سوڵتان)”.
یەکێکی دیکە لە شوێنەوارەکانی بوداغ سوڵتان (پردی سوور)ە، کە بە سازبوونی بەنداوی مەهاباد، وردە وردە لە برەو کەوت و بوو بە وێرانەو ڕووخا. ئەو پردە (46) مەتر درێژو (8) مەتر پان بووەو چوار پایەی بەردینی هەبووە. یەكێك لەو پایانە كە تا ئەم دواییانە مابوو، (5) مەترو نیو پان و حەوت مەتر بەرز بوو، مێژووی بەستنی پردی سوور، دە ساڵ پێش مزگەوتی سوور بووە. لە بەردێكی هەڵكۆڵراوی یەكێك لە پایەكانی پردەكە ئەم چوارینە عەرەبییە نووسراوە، كە ساڵی تەواوبوونی پردەكە دیاری دەكات، نووسراوە:
بنا المولی بحمد الله جسرا
لأجل الخالق رب الرحیما
فنادی هاتف تاریخ جسره
هدانا الله صراطا مستقیما
ڕستەی كۆتایی بە حیسایی ئەبجەدیی دەكاتە ساڵی (1079ك) واتە: (1668) یان (1669ز).
دەگوترێ کە بوداغ سوڵتان دراوی تایبەت بە حوكمڕانی خۆی هەبووە، مامۆستا هەژار موكریانی باس لەوە دەكات كە خۆی سكەیەكی مسی دیوە كە لەسەری نووسراوە: (ضرب في ساوجبلاغ)، سكەكەش مێژووی ساڵی (1114ك/ 1702ز) پێوەیە، واتە دەگەڕێتەوە بۆ سێ ساڵ پاش وەفاتی بوداق سوڵتان. ئەوەش دەیسەلمێنێت كە لە سەردەمى حوكمڕانيی ناوبراودا سككە لێدراوە. هەروەها کتێبخانەیەکی گرنگ و گەورەشی دامەزراندووەو وەقفی کردووە بۆ حوجرەو فەقێیانی ئەو مزگەوتە. لە دەقی وەقفنامەکەدا نووسراوە: “پاراستن و پێڕاگەیشتن بە کاروباری کتێبخانە، ئەرکی ئەولادی نێرینەیە، کە لە داهاتوودا دەسەڵاتداری دادوەرو بەکەڵک دەبن، ئەگەریش خولی ڕۆژگار بە پێچەوانەی ئەمە بوو، دەکەوێتە سەرشانی منداڵی گەورەترو ئەو دەبێ ئەرکی گرنگی پاراستن لەو کتێبخانەیە بە ئاکام بگەیەنێت و هەموو ژنان و پیاوانی موسوڵمانیش بۆیان هەیە لەو کتێبخانەیە کەڵک وەربگرن”. بە داخەوە ئێستا هیچ نیشانەیەک لەو کتێبخانەیە نەماوەتەوە، به‌بۆچوونی نووسەر شوێنی ئەم کتێبخانەیە یەکێک لە ژوورەکانی مزگەوتی سوور بووه.
گڵكۆی بوداغ سوڵتان كەوتووەتە گۆڕستانی بنەماڵەكەی، کە لە لای باشووری شاری مەهابادە، لە نزیک گۆڕستانی گشتیی شار (گونبەزان)، نزیك گەڕەكی باخی شایگان، كە لە تەنیشت دوو کەسی دیکەدا نێژراوە. لە گۆشەی باشووری مەزارەكەی بوداق سوڵتاندا گۆڕی (عبد الله)ی كوڕیشی هەیە، كە لەسەر كێلەبەردە هەڵكۆڵراوەكەی نووسراوە: “هذا مرقد المرحوم المغفور عبدالله خان ابن المرحوم بوداق خان المکری سنة (1262هـ).
فەرەیدوون حەکیم زادە (نووسەرو مێژووناس) بڕوای وایە یەكێك لەو دوو گڵکۆیە، تایبەت بە سەردارێکی سەردەمی شا عەباسی صەفەوییە.
گڵکۆی جوان و ڕازاوەی بوداغ سوڵتان وەک شوێنەوارێکی نەتەوەیی و بە ژمارەی (3485)، ساڵی (1960ز/1379)ی هەتاویی تۆمار کراوە.
پەرتوکی (تاریخ مشاهیر کرد) بە ئاشکرا ڕوونی کردووەتەوە کە بەگزادەکانی فەیزوڵڵا بەگی و خانەدانی مەجید خان، دوو بنەماڵەی شایان و بەناوبانگن، کە لە تۆرمەی بوداغ سوڵتان کەوتوونەتەوە.
هەرچەند بوداق سولتان لەسەر مەزهەبی ئەهلی سوننەت بووەو هاومەزهەب بووە لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانیی، بەڵام ویستوویەتی سیاسەتێكی حەكیمانە لەگەڵ هەردوو دەسەڵاتی عوسمانیی و صەفەویدا پەیڕەو بكات و پەیوەندییەكانی لەگەڵ هەردوو لا هاوسەنگ ڕابگرێت و كەمترین كێشە دروست ببێت. لەگەڵ ئەوەشدا دەوترێ كە بوداق سولتان ساڵی (1111ك / 1699ز) لە یەكێك لە جەنگەكانی شا عەباسی صەفەویدا لە نزیك شاری (ئیرەوان) پایتەختی ئەرمەنستان، كوژراوەو تەرمەكەی هێنراوەتەوە بۆ شاری مەهابادو لە گۆڕستانی گمبدان (گومەزان)ـ كە تایبەتە بە بنەماڵەی موكرییان ـ نێژراوەو لە دوای خۆی حوكمڕانیی ناوچەى موكریان كەوتووەتە دەستی موسا سوڵتانی كوڕی.
سهرچاوهکان:
1ـ مرآة البلدان ناصری، محمد حسن خان اعتماد السلطنة، با تصحیحات پرتو نوری علا ومحمدعلی سپانلو، تهران، انتشارات أسفار، 1364ش.
2ـ نگاهی به تاریخ مهاباد، سید محمد صمدی، چاپ (1)، مهاباد، رهرو، 1373.
3ـ ساوجبلاغ مکری (مهاباد در آینه أسناد تاریخی)، فریدون حکیم زاده، چاپ (1) مهاباد، نشر رهرو، 1389.
4ــ تاریخ مشاهیر کرد وأمرا و خاندانها، بابا مردوخ روحانی، جلد سوم، تهران، نشر سروش، 1390.
