مەلا خدری ڕواری

د. ئاراس محمد صالح

   مەلا خدر، کوڕی مەلا ئەحمەدی هەورامانى ڕوارييە. زۆرێک لەوانەی باسی ژیانی ئەم زانا بەهرەمەندەیان کردووە، هەر ئەوەندەیان لە بنەچەی نووسیوە، ئەمەشیان لە دێڕە شیعرێکی خۆی وەرگرتووە، کە لە (دەوڵەتنامە)کەیدا ئەڵێت:

بە مەعنی نامش بی دەوڵەتنامە

خامە وەش نامە، ئامە یا نامە

واتەی ئەخزەری ئیبنی ئەحمەدەن

موحتاج بە ڕەحمەت خودای ئەحەدەن.

   هەروەها لە دەستنووسی (التحفة) کە دەستخەتی خۆیەتى و له (1170ک-1757ز) لە قەڵاچوالان نووسیویەتەوە، لە کۆتایيەکەیدا دەڵێت: “لەلایەن مەلا خدری کوڕی مەلا ئەحمەدی هەورامانی ڕواریيەوە لە مزگەوتی گەورەی سلێمان پاشا لە قەڵاچوان نوسراوەتەوە”. ئەمە گومان لەوەدا ناهێڵێتەوە کە باوکی ناوى مەلا ئەحمەد بووە، لەم دەستنووسەشدا لەوە زیاتری لەسەر بنەچەی خۆی نەنووسیوە.

   لە بارەی مێژووی لەدایک بوونیيەوە ڕای جیاواز هەیە، لەبەر ئەوەی مێژووی زانایانی کورد لە کات و ڕۆژگاری خۆیاندا تۆمار نەکراوە، دوای ماوەیەکی زۆر لە مردنیان کەسانێک هاتوون تۆماریان کردووە، ئەمە وای کردووە بە ورديی ساڵی لەدایکبوونیان نەنووسرێتەوە. ژیان و مێژووی لەدایکبوونی مەلا خدریش بە هەمان شێوەيە. بەپێی بۆچوونی مامۆستا مەلا كەریمی مودەڕیس لە دەوروبەری ساڵی (1140ک – 1728ز) لە گوندی (ڕوار)ی هەورامانی تەخت، سەر بە قەزای مەریوان لە پاریزگای سنە لەدایکبووە، بەڵام مامۆستا ئاماژەی بە هیچ سەرچاوەیەک نەکردووە.

   مامۆستا عەلادین سەجادی ساڵی (1137ك-1725ز) بۆ لەدایکبوونى و ساڵی (1204ك-1790ز) بۆ مێژووی کۆچی دوایی داناوە .

   بابەشێخی مەردۆخی ساڵی (1138ک / 1726ز) بە مێژووی لەدایکبوونی مەلا خدر داناوە، مەردۆخی وەک خۆی ئاماژەی پێدەکات بەرهەمەکانی مەلا خدری لەبەردەستدا بووە، کە هەندێکیان مێژووی دانانیان لەلایەن دانەرەوە نوسراون، پێدەچێت ئەویش بەسوودوەرگرتن لەو مێژووانە ساڵی لەدایکبونەکەی نووسیبێت. مامۆستا محەممەد عەلی قەرەداغی بە (میتۆدی قیاس)و بەپشتبەستن بە دەستنووسێکی مەلا خدر، دەڵێت: ساڵی (1150ک-1737ز) لەدایکبووە.

   مامۆستای ڕواری لە ساڵی (1170ک-1756) چارەکی یەکەمی (تحفة المحتاج)ی بە دەستخەتی خۆی لە شارۆچکەی قەڵاچوالان نووسیوەتەوە، ساڵێک دواترو لە ساڵی (1171ک-1757ز) چارەکی دووەمی نووسیوەتەوە، لە کۆتایی چارەکی دووەمدا ئاماژە بە سەرقاڵی خۆی دەکات بە هۆی دەرسوتنەوەو وەڵامدانەوەی خەڵکەوە، ئەمەیش بەڵگەیە كە لەو ساڵەدا مەلايەكى ئیجازەدراو بووە، ئەگەر مەلایش گەیشتبێتە قۆناغی ئیجازە وەرگرتن تەمەنی لە (20) ساڵ کەمتر نیە، کەواتە دەبێت مامۆستای ڕواری لە دەوروبەری ساڵی (1150ک-1737ز) لەدایکبووبێت.

   صدیق بۆرەکەیی بە پشتبەستن بە دەستنووسێکی کۆن لە بارەی ژیان و شیعرەکانی مامۆستای ڕواریيەوە، مێژووی (1147ک- 1734ز) بە ساڵی لەدایکبوونی داناوە، بەڵام باسی ئەو دەستنووسەو نووسەرەکەی و مێژووی نوسینەوەی ناکات.

   لە بارەی وشەی (ڕوار)ەوە:

   ڕوار گەورەدێیەكی ڕۆژهەڵاتی هەورامانەو نزيكى هەورامانى تەختە، لە کۆنەوە ناوەندێکی زانستيی و سۆفیگەريی بووە، لە زۆر سەرچاوەی فارسی و عەرەبیدا ناوی هاتووە، لەبەر ئەوەی ئەم گوندە کەوتووەتە ناوچەیەکی شاخاويی سەختەوەو شوێنێکی چەپەک بووە، لای مێژوونووس و گەڕیدەکان ناسراو نەبووە، ئەم گوندە بە هۆی زاناکانیيەوە ناوی بڵاو بووەتەوە، هەر ئەمە وایکردووە زۆرێک لەو نووسەرو گەڕیدەو مێژوونووسانە لە دیاریکردنی شوێنی جوگرافیدا بکەونە هەڵەوە، چونکە هیچ یەکێک لەوانە کورد نەبوون و بەڵگەنامەو سەرچاوەی نوسراویان لەبەردەستدا نەبووە.

   ئەوەی تێبینی دەکرێت ناوی (ڕوار) لە سەرچاوە عەرەبی و فارسیەکاندا بە(رودبار)و (روذبار) نوسراوە، نووسەرانی بیانی کاتێک ناوی ناوچەو شارو گوندەکانی کوردستانیان تۆمار کردووە، بەپێی تایبەتمەنديی زمانی خۆیان ناوەکانیان نووسیوەتەوە، ئەمەیش وایکردووە زۆر ناوچەی کوردنشین بە هەڵە ناوی تۆمار بکرێت، یان مۆرکی بێگانەی لێ بدرێت، ڕواریش یەکێکە لەو ناوانەی ئەو گۆڕینەی بەسەردا هاتووە، بۆیە زانایانی ئەو گوندە بە (رودباری) یان (روذباری) ناسراون.

   لە کتێبی: (آثار البلاد)ی (القزوینی: ٦٠٥-٦٨٢ ک-)دا بە (روذبار) ناوی هاتووە، دەڵێت: ئاوایيەکە لە هەرێمی چیاکان، هەمووی شاخ و شاخەڵان و ئاوو باخاتە، خانووەکانی لە قوڕو بەردەو قەڵاکانی قایم و بەهێزن، زۆر زانا لەو گوندەدا هەڵکەوتوون، وەک زانا (أبو علی أحمد بن محمد الروذباری) خەڵکی ئەو گوندەیە، چووەتە بەغداد بۆ خوێندن، هەروەها (أبو عبدالله أحمد بن عطاء الروذباری) خەڵکی هەمان گوندە.

   لە دوای (القزوینی) (یاقوت الحموی) لە (معجم البلدان)دا باسی ڕوار دەکات، ئەویش هەر بە (روذبار) نووسیویەتی، باس لەوە دەکات کە (ڕوار) وشەیەکی فارسیيەو بە واتای شوێنی ئاو (ڕوبار) دێت. لە کۆتاییشدا ئاماژە بەوە دەکات کە ژمارەیەک زانای گەورە لەو شارەدا هەڵکەوتوون، وەک ئەحمەدی کوڕی عەتای ڕواری.

   خوێندنی مەلا خدر:

   سەرەتای خوێندنی مەلا خدر لای باوکی بووە، لە گوندی ڕوار قورئانی پیرۆزو کتێبە سەرەتایی يەکانی خوێندنی تەواو کردووە، لەو سەردەمەدا گوندی ڕوار مەڵبەندێکی زانستيی و عيرفان بووە، دوای تەواوکردنی کتێبە بچووکەکان و خەتمکردنی قورئانی پیرۆز، بە پێی نەريتی خوێندنی ئەو ڕۆژگارە بە دوای خوێندندا زۆر شوێن و گوندی کوردستان گەڕاوە، لە گەشتی زانست و فێربووندا، له سنووری میرایەتی ئەردەڵان و باباندا، زۆر جێگە چووە، لە کۆتاییدا لە قەڵاچوالانی پایتەختی ئەوکاتەی میرایەتی بابان جێگیر بووە. لە سەردەمی سلێمان پاشای باباندا قەڵاچوالان ناوەندێکی ئاوەدانی زانستيی گرنگ بووە، چونکە ئەم میرە کوردە گرنگيی زۆری بە پرۆسەی خوێندن داوەو پشتگیرو هاوکاری زانایان بووە.

   لە سەردەمی خوێندنی مامۆستای ڕواریدا بە هۆی نائاراميی دۆخى سیاسی ئەو شەڕو ململانێیەی تووشی ناوچەی میرایەتيی ئەردەڵان بووە، زۆرێک لە مامۆستا گەورەکانی سنووری ئەو میرایەتيیە کۆچیان کردووە بۆ شوێنەکانی تر، یەکێک لەو مامۆستا گەورانەی کۆچی کردووە بۆ سنووری میرایەتيی بابان و شارۆچکەی قەڵاچوالانی پایتەختی ئەوکاتەی میرایەتیيەکە، شێخ موحەممەد وەسیمی مەردۆخی بووە، كە مامۆستای ڕواری بووە، لە قەڵاچوالان لای ئەم مامۆستا بەهرەمەندە دەستی بەخوێندن کردووەو  لە خزمەتیدا بەردەوام بووە، تا ئیجازەی زانستيی لێ وەرگرتووە، مامۆستا خۆشەویستیيەکی زۆری هەبووە بۆ مامۆستاکەی و لە دێڕە شیعرێکدا لە جێگەی هەموو کەسی خۆی داناوەو لەمبارەیەوە ئەڵێت:

پێسەش فەرماوان یاگێ گرد کەسیم

ئوستادی، شەیخی، محەممەد وەسیم.

   لە دوای تەواوکردنی خوێندن، گەڕاوەتەوە گوندی ڕوارو بووەتە مامۆستای گوندو ڕاوێژکاری ئەحمەد سان کە لەو کاتەدا حوكمڕانی ئەو ناوچەيە بووە، چەند جارێک لەگەڵ ئەحمەد ساندا ـ بۆ ئیش و کاری هەرێمەکەیان ـ سەردانی شارى شیرازی کردووە بۆ لای کەریم خانی زەند.  

  کۆچی دوایی مامۆستای ڕواری:

   لە نێوان ئەو کەسانەی باسی مێژووی ئەم مامۆستايەیان کردووە، لەسەر ساڵی کۆچی دوایی جیاوازيی ڕایان نیە، یان زۆر کەمە، مامۆستاي مەلا عبدولکەریم مودەڕیس  ئەڵێت: چەند ساڵێک دوای ساڵی (1200ک) کۆچی دوایی کردووە، مامۆستايان مەردۆخى و عەلادين سەجادی ساڵی (1205ك-1790ز) يان بۆ کۆچی دوایی مامۆستا ڕواری داناوە.

  بە پێی لێکۆڵینەوەی مامۆستا محەممەد عەلی قەرەداغی و بە پشتبەستن بە دەستنووسی (القاموس المحیط)ى دەستخەتی مامۆستای ڕواری، لە کۆتاییەکەیدا ئاماژە بەوە دەکات كە لە ڕەمەزانی (1203ک – 1789ز) نووسينەوەكەی تەواو کردووە، کەواتە تا ئەو مێژووە لە ژیاندا بووەو دوای ئەو مێژووە کۆچی دوایی کردووە، بەڵام مێژووەکەی بە ورديی نازانرێت.

مەلا خدری ڕواری لە دیدی زانایان و مێژوونووسانەوە:

   مێژوونووس محەممەد ئەمین زەکی ئەڵێت: “مەلا خدری ڕواری لە زانا گەورەکان و شاعیرە ناسراوەکانە، لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان پێگەیشتووە، چامە شیعری بە نرخ و پەندو ئامۆژگاری هەیە، ئەڵێن: لە سەدەی سیازدەی کۆچیدا ژیاوە”.

   شاعیری ناسراو حاجى قادری کۆیی لە دێڕە شیعرێکدا ستایشی مەلا خدری ڕواری دەکات و بەبێ وێنەو هاوتا باسی دەکات، ئاماژە بەوەش دەکات کە شیعرەکانی ئاوی ژیانن و شیرین و ڕەوانن و تاڵييان تێدا نیە، وەکو ئەڵێت:

وەک مەلا خدری ڕوودباری نییە

شیعری ئابی حەیاتە، تاريی نییە

   مامۆستا مودەڕیس ئەڵێت: “یەکێک بووە لە زانا گەورەکان و ئەدیبە بێ وێنەکان، خەتخۆشێکی بێ هاوتا بووە، چاوم بە (صحیح مسلم) کەوتووە لە ماوەی پەنجا ڕۆژدا لە هاوینەهەواری (ژوونێ) لە هەورامان نووسیویەتەوە”.

   بابەشێخی مەردۆخیش لە بارەی مەلای ڕواریيەوە ئەڵێت: “زانایەکی کاراو مامۆستایەکی ئاگاو شاعیرێکی توانا بووە”. هەروەها لێکۆڵەر نەوشیروان مستەفا مەلا خدری ڕواری بە پێشەنگی شاعیرانی فێرکاريی داناوە لە مێژووی ئەدەبی کوردیداو لەبارەی بەرهەمەکانیەوە ئەڵێت: “بەرهەمەکانی ڕواری بۆ لێکۆڵینەوەی جۆری بیرکردنەوەی ڕۆشنبیرانی ئەو سەردەمەو هەندێ لایەنی کۆمەڵناسيی کۆمەڵگای کورديی لەو زەمانەدا کەڵکی لێ وەرئەگیرێ. گرنگی دانراوەکانی لە ناوەرۆکەکانیدا نیە، بەڵکو لە زمانەکەیدایە کە ڕواری لەو سەردەمەدا هەوڵی بە کورديکردنی نووسینەوەی بابەتی جۆراوجۆری داوە بە زمانی کوردی، سەرەڕای ئەمەش ڕەنگە بۆ کەسی زمانەوان، بۆ بەراورد کردنی گەشەکردنی مێژویی زمانی کوردی و دەوڵەمەند کردنی کەڵکی هەبێت .

بەرهەمەکانی مەلا خدری ڕواری:

  بەرهەمەکانی مەلا خدر دەکرێن بە دوو بەشەوە، بەشی یەکەمیان ئەو بەرهەمانەی کە خۆى دايناون، بەشی دووهەم ئەو کتێبانەی کە بە خەتی خۆی نووسیونيەتەوە، بە هۆی جواننووسييەوە:

بەشی یەکەم/ ئەو کتێبانەی کە نووسیونیەتەوە:

یەکەم/ القاموس المحیط: ئەم دەستنووسە بەنرخە لە کتێبخانەی مەرکەزيی شارەوانی شارى (سنە) پارێزراوە، یەکێکە لە دەستنووسە بەنرخ و کەموێنەکان وەک لە کۆتاییدا نوسەرەوە ئاماژەی پێکردووە، ساڵی (1203ک- 1789ز) لە ناوچەی هەورامانی سەر بە ئەردەڵان بۆ جاری دووەم ئەم قاموسەی نووسیوەتەوە، هەروەها بەراوردی کردووە لەگەڵ دوو نوسخەی تری قاموسەکەدا کە یەکێکیان نوسخەی دەستنووسی دانەرەکەی بووە، بۆ ئەوەی لە هەڵەو کەموکوڕی بەدووربێت. ئەم هەنگاوو بەراوردەی مامۆستا ڕواری لە ڕۆژگاری ئەمڕۆدا لە زۆربەی زانکۆو ناوەندە ئەکادیميیەکاندا پەیڕەو دەکرێت، هەرکەسێک لە دەستنووسێک بكۆڵێتەوە، دەبێت بەلای كەمەوە سێ نوسخەی ئەو دەستنووسە پەیدا بکات و بەراوردیان بکات .

دووەم/ کتێبی (التحفة)ى (ابن حجر)، یەکێکە لە کتێبەکانی فیقهی شافعی و لای مەلای کورد جێگەی بایەخە، لەبەر ئەوەی لە ڕۆژگاری مەلا خدردا چاپخانە نەبووە، زۆربەى مەلاو زانایان بۆ دەستکەوتنی کتێب پەنایان بۆ نووسینەوە بردووە، مامۆستا ڕواری وەک خۆی نووسیویەتی ساڵی (1170ك-1756ز) چارەکی یەکەمی ئەو کتێبە بەنرخەی نووسیوەتەوە، لە ساڵی (1171ك- 1757ز) چارەکی دووەمی لە مزگەوتی سلێمان پاشای بابان لە قەڵاچوالان نووسیوەتەوە. ئەم دەستنووسە لە کاتی ئێستادا لە کتێبخانەی (دار الوثائق العراقیة) لە شارى بەغداد پارێزراوە.

سێیەم/ صحیح مسلم: مامۆستا مەلا عەبدولکەریم مودەڕیس دەڵێت: کتێبی (صحیح مسلم)م بینیوە بە خەتی مەلا خدر نووسراوە، لە ماوەی پەنجا ڕۆژدا تەواوی کردووە، لە هاوینەهەواری (ژۆنيی) لە چیاکانی هەورامان لە سەروو گوندی (ڕوار)ەوە نووسيويەتەوە.

چوارەم/ (الجامع الصحیح للبخاري): مامۆستای ڕواری ئەم کتێبەی لە نێوان ساڵانی (1188-1189ک-1774-1775ز) لە ناوچەی هەورامان نووسیوەتەوە، وەک خۆی ئاماژەی پێ دەکات زۆر بە زەحمەت هەموو بەشەکانی ئەم کتێبەی دەستکەوتووە، تا هەمووی نوسیوەتەوە، دوای سێ ساڵ نوسخەیەکی تری پەیدا کردوەو جارێکی تر بە تەواويی ئەم کتێبەی نوسیوەتەوە .

بەشی دووەم/ دانراوەکانی مەلا خدری ڕواری:

   مامۆستا ڕواری کۆمەڵە بەرهەمێکی بە هۆنراوە هەن، كه لە مێژووی ئەدەبی کوردیدا بە پێشەنگی هۆنراوەی فێرکاريی دادەنرێن. هەروەها هەنگاوێکی داهێنەرانەی ئەم مامۆستا بەهرەمەندەیە لە بواری ئاسانکردنی زمانی ئاینداريی لە کوردستاندا، تا ئەو ڕۆژگارە، دواتریش مامۆستای کورد بۆ فێربوونی زانستە دینیيەکان پەنای بۆ کتێبی عەرەبی و فارسی بردووە، ئەوەیش تەنها کەسانێکی کەمی شارەزای ئەو زمانانە توانیویانە سووديان لێوەربگرن.

   مامۆستای ڕواری لە ڕێگەی ناميلكەی (ڕۆڵە بزانی)و کتێبەکانی تریەوە ئەو قۆناغەی تێپەڕاندووەو زمانی کورديی کردووە بە زمانی ئاینداريی لە کوردستاندا.

   شايانى باسە بەڕێز (جەمیل فاروقی) بە هەوڵ و ماندووبوونێکی زۆرو گەڕان و کۆڵنەدان توانیویەتی ژمارەیەک لەو بەرهەمانەی مامۆستای ڕواری بدۆزێتەوەو لێکۆڵینەوەيان لەسەر بکات، بە شێوەیەکی زانستيی ساغی کردوونەتەوەو بە چاپێکی زۆر جوان بە هاوکاری دەزگای (نشر احسان) تا ئێستا هەندێکیانى لە چاپ داون:

   یەکەم/ دەوڵەتنامە:

   كە بە شێوەزاری گۆرانيی دايناوە، مامۆستا مەلا عەبدولکەریم مودەڕیس لە ڕەمەزانی (1353ک-1934ز) لە شارۆچکەی بیارە کردوویەتی بە شێوەزاری سۆرانی بە ناوی (ئیقباڵ نامە) چاپی کردووە، مامۆستا دەربارەی ئەو كتێبە دەڵێت:

مەولانا (خزر) شێخی ڕواری

ڕوتبەی عالی کا حەزرەتی باری

لەسەر زوبانی هەورامی عامە

نەزمی فەرموو بوو یەک (دەوڵەتنامە)

چونکە نەزمێکی بە ئینتیزام بوو

لە بۆ خاس و عام نەفعی تەمام بوو

لەهجەکەم گۆڕی سەهل و بێ عیللەت

تا نەفعی بگا بە هەموو میللەت

تەرتیبم گۆڕی بۆ ئاسانی یاد

هەندێ جێم کەم کرد، هەندێکی زیاد

چونکە ئیقباڵم لەمە مەرامە

ناوم بۆ دانا بە (ئیقباڵ نامە).

 دووەم/ عەقیدەی کوردی:

   دوای ئەوەی هەموو بۆچوونەکانی خۆی لە بارەی عەقیدەوە ڕوون کردووەتەوە، پاشان دەڵێت: هەمووی قسەی مامۆستاکەمە: ئوستادم و شێخم محەممەد وەسیم.

  سێیەم/ ڕۆڵە بزانی:

مامۆستای ڕواری بە کتێبی (ڕۆڵەبزانی) خزمەتێکی زۆری بە فەقێ و خوێندنگە ئاینیيەکانی کوردستان و زمانی کوردی کردووە، بۆ کات و سەردەمی خۆی هەنگاوێکی گەورە بووە، مەلاو فەقێی کورد زۆر گرنگیيان بە کتێبە فارسیيەکان و شیعری فارسی داوە، مامۆستای ڕواری توانیویەتی زمانی کورديی بکات بە زمانی ئاینداريی و مناڵانی کورد بە زمانی دایکی خۆیان فێری ئیمان و بنەماکانی ئيسلام ببن.

   ڕواری لە دێڕە شیعرێکی ئەم بەرهەمەیدا ئاماژە بەوە دەکات کە شێخ محەمەد وەسیمى مامۆستای، لە پێش ئەودا بەرهەمی لەم جۆرەی نووسیوەو ئەمیش شوێن پێی ئەوی هەڵگرتووە، وەکو ئەڵێت:

كەردێنێش بە نەزم، ياگێ گرد کەسیم

ئوستادی، شێخی، محەممەد وەسیم

واتە: كردوویە بە شیعر لە جێی گشت كەسم، ئوستادم، شێخم محەممەد وەسیم.

   چوارەم/ زەمانەی ئەندەن:

   لەم بەرهەمەیدا مامۆستای ڕواری بە هۆنراوە باس لە تێکچوونی بارودۆخی ڕۆژگار دەکات، سکاڵا لەوە دەکات کە خەڵکی بەرەو خراپە چوون و چاکەو ئاینداريی کەم بووەتەوە، مامۆستای ڕواری لە ژێر کاریگەريی ئەو تێگەیشتنە دینەی ئەو ڕۆژگارەو ئەو کەلتورە کۆمەڵایەتیيە تێکەڵ بە خورافیات و چیرۆکی بێ بنەما ئەم بەرهەمەی هۆنیوەتەوە .

سەرچاوەکان:

1- جەمیل فاروقی، پەراوێزێک لەسەر ژیانی مەلا خزری رواری، چاپی (1)، 2007ز، نشر إحسان، تاران.

2- خزر رواری، مەلا، ڕۆڵە بزانی، لێکۆڵینەوەی: جەمیل فاروقی، چاپی یەکەم، 2007ز، نشر إحسان.

3- خزری ڕواری، مەلا، دەوڵەت نامە، لێکۆڵینەوەی جەمیل فاروقی، چاپی یەکەم، 2007ز، نشر إحسان.

4- خزری ڕواری، مەلا، زەمانەی ئەندەن، ئامادەکردنی: جەمیل فاروقی، چاپی (1)، 2007ز، إحسان.

5- خزری ڕواری، مەلا، ئامادە کردنی: جەمیل فاروقی، چاپی (1)، 2007ز، نشر إحسان، تاران.

6- زكریا بن محمد بن محمود القزوینی، آثار البلاد وأخبار العباد، التحقیق: د. حماه الله ولدا السالم، ط (1)، 2013م، دار الكتب، بیروت.

7- صدیق صەفی زادە بۆرەکەیی، مێژووی وێژەی کورديی، چاپی دووەم، 2008ز،  ئاراس, هەولێر.

8- عبد الکریم محمد المدرس، علماؤنا فی خدمە العلم والدین، 1983م، بغداد.

9- محەممەد عەلی قەرەداغی، بووژانەوەی مێژووی زانایانی کورد لە ڕێگەی دەستخەتەکانیانەوە، چاپی یەکەم، 1419ک/ 1999ز، چاپخانەی السالمی- بغداد، بەرگی دووەم.

10- نەوشیروان مستەفا، بەدەم ڕێگاوە گوڵچنین، چاپی (1) 2012ز، ناشرون، بیروت، کتێبی یەکەم.