رێبوار عه‌لى چه‌له‌بى
ناوى خالید، كوڕى ئه‌حمه‌د، كوڕى حوسه‌ینه، له تیره‌ى میكایلى جافه، نازناوى (چیا‌و الدین)ه‌و له شیعره‌كانیدا نازناوى (نورى) بۆ خۆى داناوه. ساڵى (1779ز) له سلێمانى له ناوچه‌ى قه‌ره‌داخ له دایكبووه، له قه‌ره‌داخ ده‌ستى به خوێندن كردووه‌و پاشان چووه‌ته سلێمانى‌و ناوچه‌كانى ترى كوردستان.
دیارترین مامۆستاكانى بریتیبوون له: سه‌ید عبد الكریمى به‌رزنجه ، مه‌لا عبد الله‌ى خه‌رپانى ، سه‌ید عبد الرحیمى به‌رزنجى ، مه‌لا صاڵحى ته‌ڕه‌ماریى، مه‌لا ئیبراهیمى بیاره‌یى، مه‌لا جه‌لالى خورماڵیى، مه‌لا صبغه الله‌ى زیاره‌یی، مه‌لا محه‌ممه‌د ئیبن ئاده‌مى باڵه‌كى ، شێخ قه‌سیمى سنه‌یى، كه هه‌ر له‌لاى ئه‌ویش ئیجازه‌ى مه‌لایه‌تى وه‌رگرتووه.
ساڵى (1805ز) ده‌چێت بۆ حه‌ج‌و له سه‌ر ڕێیدا له وڵاتى شام‌و فه‌له‌ستین لا ده‌دات‌و به دیدارى زانایانى ناودارى زانستى (فه‌رموده) وه‌ك (محه‌ممه‌د كزه‌برى) و (مسته‌فا كوردى) ده‌گات. له ڕێگه‌ى مه‌دینه به عه‌شقى ئه‌و شاره‌و پێغه‌مبه‌ره‌وه (درودى خواى له‌سه‌ر بێت)، چامه به‌ناوبانگه‌كه‌ى به‌ناوى (حه‌وته‌وانه)، به زمانى فارسى له ستایشى پێغه‌مبه‌رى خودا داده‌نێت، پاشان ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ شارى سلێمانى.
ساڵى (1807ز) له شارى سلێمانى ده‌روێشێكى هیندیى به‌ناوى (میرزا ره‌حیم الله به‌گ) هانى مه‌ولانا خالید ده‌دات، بچێته هیندستان بۆ لاى (شا عبد الله ى ده‌هله‌وى)و ڕێبازى ته‌ریقه‌ت له سه‌ر ده‌ستى وه‌ربگرێت. ئه‌ویش به‌ره‌و هیندستان ده‌ڕوات‌و خۆى ده‌گه‌یه‌نێته شێخى ناوبراوو به‌یعه‌تى ده‌داتێ‌و ده‌گه‌ڕێته‌وه به‌ره‌و كوردستان. سه‌ره‌تا له شارى سنه لاى مه‌لا محمد قه‌سیمى مامۆستاى لا ده‌داو ساڵى (1811ز) له (سنه)وه ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ شارى (سلێمانى)و پێشوازییه‌كى گه‌رمى لێ ده‌كرێت‌و ژماره‌یه‌كى زۆرى خه‌ڵك به گه‌ڕانه‌وه‌ى مه‌ولانا ده‌چنه سه‌ر ڕێبازه‌كه‌ى. به جۆرێك ساڵانى (1811-1820ز) به پڕبه‌رهه‌مترین ساڵانى ئه‌م ڕێبازه داده‌نرێت له كوردستان، سه‌ربارى ئه‌وه‌ى به‌رده‌وام ڕووبه‌ڕوى دژایه‌تیى قادرییه‌كان‌و ناوبه‌ناو میرانى بابان بۆته‌وه.
پاش دوو ساڵ له گه‌ڕانه‌وه‌ى، ساڵى (1813ز) دواى ئه‌وه‌ى مه‌ولانا له‌لایه‌ن ناحه‌زانییه‌وه بێزار ده‌كرێت، به‌ره‌و شارى (به‌غداد) كۆچ ده‌كات‌و له مه‌دره‌سه‌ى (ئه‌حسائیه) كه دواتر به (ته‌كیه‌ى خالیدیه) ناوبانگ ده‌رده‌كات، نیشته‌جێ ده‌بێت‌و ده‌ست ده‌كات به‌بڵاوكردنه‌وه‌ى ڕێبازه‌كه‌ى‌و خه‌ڵكێكى زۆر له زانایان‌و پیاوماقوڵان‌و هاوڵاتییانى شارى (به‌غداد) دواى ده‌كه‌ون‌و ده‌بن به موریدى.
ساڵى (1816ز) له سه‌رده‌مى فه‌رمانڕه‌وایى (مه‌حمود پاشاى كوڕى عه‌بدولڕه‌حمان پاشاى باباندا، مه‌ولانا خالید له سه‌رداواى ئه‌و، ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ شارى سلێمانى‌و مه‌حمود پاشا خزمه‌تى زۆرى ده‌كات‌و مزگه‌وتێكى بۆ دروست ده‌كات، كه به (خانه‌قاى مه‌ولانا خالیدى نه‌قشبه‌ندى) ناوبانگ ده‌رده‌كات. بوونى هه‌ردوو ڕێبازى (قادرى‌و نه‌قشبه‌ندى) له شارداو هه‌ردوو ڕابه‌رى ئاینیى خاوه‌ن كاریزماى وه‌ك (شێخ مارفى نۆدێی)و (مه‌ولانا خالیدى میكایلى) هه‌ردوو بنكه‌ى (مزگه‌وتى گه‌وره) و (مزگه‌وتى خانه‌قا) له شاردا، ململانێى توند دروست ده‌كات‌و جیاوازیى بیروڕاى مه‌زهه‌بیى سه‌رهه‌ڵده‌دات‌و كار ده‌گاته نووسین له دژى یه‌كتر، تا كاتى هاتنى زاناى ناودار (شێخ یه‌حیاى مزورى) بۆ شارى سلێمانى‌و دانیشتنى تایبه‌ت له‌گه‌ڵ مه‌ولانادا بۆ گفتوگۆكردن له‌گه‌ڵیدا له سه‌رداواى شێخ مارفى نۆدێ. ساڵى (1820ز) مه‌ولانا خالید جارێكى تر شارى سلێمانى به‌جێدێڵێت‌و به‌ره‌و شارى (به‌غداد) كۆچ ده‌كاته‌وه، گه‌ڕیده‌ى ئینگلیزى (كلۆدیوس جێمس ڕیچ) له گه‌شتنامه‌كه‌یدا بۆ شارى سلێمانى، یادداشته‌كانى ڕۆژى (25\10\1820ز) به‌مجۆره تۆمار ده‌كات: “ئه‌م به‌یانییه شێخ خالیدى به‌ناوبانگ، هه‌ڵهات! له گه‌ڵ ئه‌وه‌ش كه هه‌ڵهاتنه‌كه‌ى له پڕو به‌نهێنى بوو، توانى هه‌رچوار ژنه‌كه‌ى له‌گه‌ڵ خۆى ببات، به‌ڵام هێشتا نه‌زانراوه به‌ره‌و كوێ ڕۆیشتووه”!
مه‌ولانا خالید له شارى به‌غداد دووباره ده‌چێته‌وه ته‌كیه‌ى خالیدیه‌و ده‌ست ده‌كاته‌وه به كارى ڕێنمایى‌و بانگه‌وازى خۆى‌و هاوینانیش ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ هه‌وارگه‌كه‌ى خۆى له هه‌ورامان.
ناوبانگى مه‌ولانا به جۆرێك بڵاو ده‌بێته‌وه، كه موسوڵمانان له وڵاتانى (ئێران‌و توركیاو هیندستان‌و ئه‌فغانستان‌و شام)، ده‌چنه دیده‌نى‌و ده‌بنه موریدى‌و ڕێبازه‌كه‌ى له وڵاتانى خۆیان بڵاو ده‌كه‌نه، تا دواجار له وڵاتى شامه‌وه نامه‌ى بۆ دێت‌و بانگێشتى یه‌كجاریى ده‌كه‌ن بۆ مانه‌وه‌ى هه‌میشه‌یى له شام. بۆیه ساڵى (1822ز) مه‌ولانا خالید ده‌گاته وڵاتى شام، له‌وێ هه‌موو بیرو هزرى خۆى بۆ بڵاوكردنه‌وه‌ى ڕێبازى نه‌قشبه‌ندیى به‌كارده‌هێنێت، به‌جۆریك شوێنكه‌وته‌ى زۆر ده‌بێت، هه‌ندێك لێكۆڵه‌ر ژماره‌ى موریده‌كانى له‌و ده‌مه‌دا به بیست هه‌زار كه‌س مه‌زنده ده‌كه‌ن.
له كۆتایى ڕۆژه‌كانى ته‌مه‌نیدا چووه‌ته سه‌ردانى (قودس)و زیاره‌تى (مسجد الأقصى)، دواى گه‌ڕانه‌وه‌ى بۆ شام، ڕۆژى چوار شه‌ممه، (11ى (ژو القعده)ى 1242ك- 6/6/1827ز)، تووشى نه‌خۆشیى تاعون بووه‌‌و شه‌وى جومعه (13)ى (ژو القعده) 1242ك- 8/6/1827ز)، له شارى دیمه‌شق وه‌فاتى كردووه‌و له گه‌ڕه‌كى كوردان (حى الأكراد) به خاك سپێردراوه.
به‌رهه‌مه‌كانى:
له سه‌رچاوه توركی‌و عه‌ره‌بییه‌كاندا، چه‌ندین كتێب -كه زۆربه‌یان به زمانى عه‌ره‌بین- دراونه‌ته پاڵ مه‌ولانا خالید، كه ئه‌مانه‌ن:
1- شرح لگیف على مقامات الحریری .
2- فوائد الفوائد، باللغه الفارسیه، وهو شرح على حدیپ جبریل جمع فیه عقائد الإسلام.
3- رساله العقد الجوهری فی الفرق بین كسب الماتریدی والأشعری.
4- شرح على أگواق الژهب للزمخشری، مع ترجمه إلى الفارسیه.
5- رساله فی إپبات الرابگه.
6- رساله فی ێداب الژكر فی الگریقه النقشبندیه.
7- رساله فی ێداب المرید مع شیخه.
8- شرح على العقائد العچدیه.
9- حاشیه الخیالی فی علم الكلام.
10- حاشیه على نهایه الرملی، إلى باب الجمعه.
11- حاشیه على جمع الفوائد من كتب الحدیپ.
12- جلا‌و الأكدار والسیف البتار بالصلاه على النبی المختار، وفیها أسما‌و أهل بدر.
به‌ڵام ئه‌وه‌ى له‌ناو كورداندا بڵاون، دووانن:
أ- دیوانى شیعره‌كانى، به سێ زمانى كوردى‌و فارسى‌و عه‌ره‌بى، ساڵى (1844ز) له ئه‌سته‌مبوڵ چاپكراوه‌و چاپى دووه‌مى ساڵى (1965و ساڵى 2009ز) له دیدارى جیهانى مه‌ولانا خالید له سلێمانى چاپكراوه‌ته‌وه.
ب- عه‌قیده‌ى كوردیى (ئاقیه‌ى كوردى).
ژێده‌ره‌كان:
1- الشیخ معروف النودهى، محمد الخال، (1962ز).
2- ژیانه‌وه‌ى زانایانى كورد، شه‌پۆل.
3- دیوانى مه‌ولانا خالید نه‌قشبه‌ندى، (2009ز)، ده‌زگاى چاپ‌و په‌خشى حه‌مدى.
4- یادى مه‌ردان، مه‌لا عه‌بدولكه‌ریمى موده‌ڕیس، (2011ز)، ئاراس، هه‌ولێر.
5- مێژووى زانایانى كورد، مه‌لا تاهیرى مه‌لا عبد الله‌ى به‌حركه‌یى، هه‌ولێر.
6- گه‌شته‌كه‌ى (ڕیچ) بۆ سلێمانى
7- ڕیبازى سۆفیگه‌ریى نه‌قشبه‌ندیى، خالیدى، هه‌ڵكه‌وت حه‌كیم، (2009ز)، ئاراس، هه‌ولێر.
8- ببیلیۆگرافیاى دووسه‌د ساڵى كتێبى كوردى، مسته‌فا نه‌ریمان.
9- زمان‌و ئه‌ده‌بى كوردى، وه‌زاره‌تى په‌روه‌رده، ساڵى (2013ز).
