د. عمر عبد العزیز
ئەحمەدی خانى، کوڕی شێخ ئیلیاس، کوڕى ڕۆستەم. دەورو بەرى ساڵى (1650ز) لە شارى هەکارى یان گوندى (خانێ)ى گوڵەمێرگ لە باكوری كوردستان لەدایکبووە، هەندێک وانە سەرەتایى و شەرعیيەکانى لە مزگەوت خوێندووەو دواتر بە مەبەستى درێژەدان بە خوێندنن چووەتە شارەكانى تەورێزو ئورفەو تبلیس و ماوەیەکیش لە میصرو سوریە ماوەتەوە.
دواى تەواوکردنى خوێندنی ئاینیی لە شاری (تغۆبایەزید)ی باكوری كوردستان سەقامگیر بووەو لە مزگەوتى (مورادییە)ى ئەو شارە بووەتە مامۆستاو وانە شەرعییەکانى وتووەتەوە.
خانى بە هۆى زیرەکيى و بلیمەتییەوە ناوبانگى دەرکردووەو خەلیفەى عوسمانیى بانگى کردووە بۆ (ئاستانە).
بەو پێیەى کە ئەحمەدى خانى پاش (35) ساڵ لە جەنگى چاڵدێرانى نێوان صەفەویى و عوسمانیى لەدایکبووە، کاریگەریى ئەو ڕووداوە لەسەرى دیار بووەو لە شاکارى (مەم و زین)ـە کەیدا بە ڕوونی ڕەنگى داوەتەوە. جەختکردنەوە زۆرەکەى خانى لەسەر (یەکیەتى ناوخۆى کورد)و (ڕێکەوتن)و (خوێندن) و (دەوڵەت)و (کتێب)و (خاوەندارێتى).. بەڵگەن لەسەر ئەو کاریگەرییە.
ئەو ڕاستییە وایكردووە كە بابەتەكانی خانی ڕەنگ و ڕووی سیاسییان وەرگرتووە، تەنانەت وەك مامۆستا هەژار موكریانی دەڵێت: “مەوعیزە”و ئامۆژگارییەكانیشی سیاسی بوون.
نازناوى خانى:
نازناوى (خانى) نیسبەتە بۆ هۆزى (خانیان)ى ناوچەى بۆتان، کە زێدى بنەماڵەکەیەتى، یان گوندى (خانێ)ى نزیک شارى گوڵەمێرگ، کە گوایە شوێنى لەدایکبوونیەتى. لە(14) ساڵییەوە تواناى نووسينى شیعرى بۆ دروست بووە، دواتر لە زانستەکانى فیقهـ و فەلسەفەشدا پلەیەکى باڵاى بەدەست هێناوە.
شاکارى (مەم و زین)ى خانى:
یەکێک لە شاکارە نایابەکانى ئەحمەدى خانى، دیوانى (مەم و زین)ە، کە لە (2557) شیعر پێك هاتووەو خۆى هۆکارو پاڵنەرى هۆنینەوەى ئەو دیوانە شیعرییە دیارى دەکات و دەڵێت:
دا خەلق نەبێژن کو ئەکراد
بێ مەعریفەتن، بێ ئەصڵ و بونیاد
ئەنواعى حیەل خودان کتێبن
کرمانج تەنى، دبێ حسێبن
پاشان ئەو بۆچوونە ناڕاستە، ڕاست دەکاتەوەو دەڵێت:
في الجملة نە جاهیل و نەزانن
بەلکى سڤیل و بێ خودانن
لە شوێنێکیشدا ئامانجى بنەڕەتیى لە نووسينى شاكارى مەم و زین بەم جۆرە دەردەبڕێ:
شەرحا غەمێ دڵ بکەم فسانە
زین و مەمێ بکەم بەهانە!
بەڵگەى ڕوونتر لەسەر کاریگەریى شەڕى چاڵدێران لەسەر خانى، ئەم تاکە بەیتە شیعرییەیه کە ئاماژە دەکات بە هێزەکانى هەردوو لایەنى تورک و فارس و دەڵێت:
هەردوو تەرەفان قەبیلى کرمانج
بۆ تیرى قەزا کرینە ئامانج
بەو جۆرە خانى لە ئاوێنەى ئەو شیعرانەوە ـ کە هەموویان کێشى دە بڕگەییان هەیە ـ ئازارو مەینەتییەکانى نەتەوەی کورد دەخاتە ڕوو.
خانى لە سێ دێڕە شیعری ترى مەم و زیندا باس لەوە دەکات کە ڕێکەوتن و خاوەندارێتى سەرکردەکان بۆ میللەت، ڕێگایەکە بۆ کامڵکردنى دین و دەوڵەت و دەربازبوون لە کۆیلەیى، دەڵێت:
گەر دى هەبوا مە ئیتیفاقەک
ڤێکرا بکرا مە ئینقیادەک
ڕۆم و عەرەب و عەجەم تەمامى
هەمیان ژ مەرا دکر غولامى
تەکمیل دکر مە دین و دەوڵەت
تەحصیل دکر مە عیلم و حیکمەت
دیوانە شیعرییەكەى (مەم و زین) لە (95) بەند پێکهاتووە، کە هەر بەندى (10) هۆنراوەیەو خانى دیرۆکى ئەوێنداریى کوڕو کچێکى کورد لەو دیوانەدا دەهۆنێتەوە، بە پێى ڕووداوەکان ئەو بەسەرهاتە ساڵى (1393ز) ڕوویداوەو خانى پاش (30) ساڵ خەریکبوون لەگەڵی، ساڵی (1694ز) لە تەمەنى (44) ساڵیدا لە هۆنینەوەى بووەتەوە.
مەم وزین ـ بە گوتەى مامۆستا شاکر فتاح ـ شانبەشانى شانامەى فیردەوسى و ئیلیادەى هۆمیرۆس دەڕوات، دیارە مەبەست بایەخى چۆنایەتى و ناوەڕۆکیەتى، نەک قەبارەیى شاکارەکە، پێيشى وایە کە خانى “گیانى ئاوێتەى هەستى بڵندى خواناسى بووە، چامەکانیشى بەڵگەن بۆ ئەم قسەیە”.
هەر ئەوەیە وایکردووە كە ئەدیبی گەورە د.سعید ڕەمەزان بۆتانی، بڵێت: “ئەم چیرۆکە بەسەرهاتی خۆشەویستیيەکە کە لەسەر زەوى شین بوو، بەڵام لە ناخی ئاسماندا بەرهەمى بەخشى! کارەساتێکى مێژوویى واقعییە، بۆیە بە ئەندازەى مەرەکەبێك کە لە وەرگێڕانەکەیدا تێى چوو، فرمێسکیشم سەرف کرد”. مامۆستا هەژاریش دەڵێت: “مەم و زین بۆ ئەڤین و ئەڤینداریی، چوویتە ترۆپكی داری هەرەبەرزو هەرەتەرزی وێژەو ئەدەبی جیهانیی”. هەروەها بۆ لایەنی عیرفانیشی دەڵێت: “ئەو كەسانەی بە ئارەزوون بگەنە دیداری خواو بە دیتنی خەنی بن، با ببنە پەیڕەوی خانی و لە عیرفانی ناواخنی مەم و زینی ورد ببنەوە”.
شاکارى مەم و زین دەیان جار چاپکراوە. ساڵی (1919ز) قوتابی و خۆشەویستی سەعید نورسی، حەمزە موكسی، لە ئەستەمبوڵ ـ وەك یەكێك لە بڵاوكراوەكانی “جڤاتا تەعمیما مەعاریف و نەشریاتی كوردیی” بۆ یەكەم جار چاپی كردووە. دواتر ساڵی (1947ز) لە حەڵەب لە ڕووی ئەوەدا چاپ كراوەتەوە. گیو موكریانیش ساڵی (1954ز) لە هەولێر چاپی كردووەو له (1968ز) دووبارە چاپی كردووەتەوە. مامۆستا هەژار موكریانیش لە شەستەكاندا مەم و زینی وەرگێڕاوەتە سەر شێوەزاری سۆرانی و لە چاپخانەی شۆڕش چاپكراوەو لێی نووسراوە: بەغدا، (1960ز). ساڵی (1962ز)یش لە شاری مۆسكۆ بە ئەلفبێی عەرەبی چاپێكی تر كراوە. لە (1968ز)یش محەممەد ئەمین بوزئەرسەلان بە شێوەی لاتینی لە وڵاتی توركیا چاپی كردووە.
لە سەرێكی ترەوە ساڵى (1942ز) لە لایەن ئەدیبى فەڕەنسى (ڕۆملبیسکۆ)ـ ـ وە کراوە بە فەڕەنسى، هەروەها لە لایەن (د.صلاح الدین محمد سعد الله)وە وەڕگێڕراوە بۆ ئینگلیزى و لە لایەن د. سەعید رەمەزان بۆتانى و ڕۆماننووسى کورد (جان دۆست)ەوە کراوە بە عەرەبى. هەروەها لە لایەن (د.فریاد فازل)یشەوە وەڕگێڕراوە بۆ زمانەكانی ئەڵمانى و ئینگلیزى. هەروەها ساڵی (1962ز) لە لایەن (مارگرێت ڕۆدینكۆ)وە كراوەتە ڕووسی و چاپ كراوە. ساڵی (1963ز) لە لایەن (عبدالله أیوبیان)ـەوە وەرگێڕراوە بۆ فارسی و لە زانكۆی تەبرێز بڵاوكراوەتەوە. ساڵی (1968ز)یش بوز ئەرسەلان وەریگێڕاوەتە سەر زمانی توركی، هەروەها وەرگێڕراوە بۆ زمانەكانی ئازەریی و سویدی و فەرەنسی. جگە لەوە چەندین نامەو تێزی دكتۆراو ماستەرو لێكۆڵینەوەی بە زمانەكانی ڕووسی و ئینگلیزی و عەرەبی لەسەر نووسراوە.
دەستنووسەكانی مەم و زین:
لەبەر بایەخی ئەم بەرهەمە ناوازەیە پێویستە لێرەدا ئاماژە بەوە بكەین كە خۆشبەختانە چەندین نوسخەی خەتیی شاكاری (مەم و زین) لە كتێبخانەكانی جیهاندا پارێزراون، لەوانە:
نوسخەی كتێبخانەی لەندەن، نوسخەی ساڵی (1221ك/1806ز).
پێنج نوسخە لە كتێبخانەی دەوڵەتیی بەرلین. نوسخەیەك لە كتێبخانەی شاری لینینگراد.
هەندێک توێژەر پێیان وایە شاکارى مەم و زین هاوکات بووە لەگەڵ گەشەى ئابووریى سەرمایەداریى ئەوروپاو بانگەشەى پێکهێنانى دەوڵەتەکان لەسەر بنەماى نەتەوەیى، بۆیە (خانى)ش بە هۆى پاشخانە ئیسلامییەکەیەوە باس لە (تەکمیلى دین و دەوڵەت) دەکات.
دوور نیە ململانێى میرنشینە کوردەکان و ڕوخانى (میرنشینى بەتلیسی)ش لە سەردەمى ئەودا، کاریگەریى تایبەتى خۆى هەبووبێت.
باری كۆمەڵایەتیی خانی:
ئەحمەدی خانى لەبەر سەرقاڵیى بە خوێندن و دواتر وانەوتنەوەو نووسینەوە، هاوسەرگیریى نەکردووە، بە دووریش نازانرێ کارەساتى مەم و زین ـ کە سى ساڵى تەمەنى گەنجێتى خۆى تێدا خەرج کرد ـ کاریگەریى لەسەر ئەوە بووبێت.
خانى لە تەمەنى لاوێتیدا ماوەیەک لە شارى بایەزید سکرتێرى دیوانى میر محەمەد بووە کە کوڕەزاى خاڵى خۆى بووە، هەمان کات خەریکى وانەوتنەوەو فێرکردنى قوتابیانى ئەو شارە بووە.
كۆچی دوایی خانی:
خانى لە ساڵى (1119ک/ 1707ز) لە شارى بایەزید کۆچى دوایى کردووە. بۆ سەلماندنی ئەم مێژووە مامۆستا عەلادین سەجادی بەڵگە بە قسەی زانایەك دێنێتەوە كە پێی وتووە: “لە پشتی كتێبێكدا دیومە عیبارەتی (طارَ خاني إلى رَبِّهِ)، كە بە حیسابی ئەبجەدی ئەكاتە ساڵی (1119ك)”!
بەرهەمەکانى ئەحمەدى خانی:
لەبەر ئەوەی خانى سەرگەرمى پەروەردەى فەقێ و وانەوتنەوە بووە، نەیپەرژاوەتە سەر نووسینی زۆرو كتێبدانان، بۆیە ئەوەندەی كه ڕاست بووەتەوە تەنها سێ بەرهەمى لەبەردەستدان:
1- شاکارى مەم و زین.
2ـ نەوبەهارى بچووکان، کە یەکەم فەرهەنگى کوردیى ــ عەرەبییەو لە (1683ز) لە نووسینى بووەتەوە.
3- عەقیدەو ئیمان، کە (70) شیعرەو تایبەتە بە پایەکانى ئیسلامەوە.
4- چەند چامە شیعرێک بە زمانەکانى فارسى و عەرەبى و تورکى، کە ئیسماعیل بادی کۆی کردوونەتەوەو سالى (1996ز) لە چاپخانەى هاوارى دهۆک چاپ کراوە.
سەرچاوەکان:
1ـ مەم و زین، خانی، هەژار، ئینستیتۆی كوردیی پاریس، 1989ز، پاریس.
2ـ أحمد خانى شاعرا ومفکرا، د.عز الدین مصطفی رسول، جامعة بغداد، 1979م.
3- مەم و زین، قصة حب بنت في الأرض وأنبت في السماء، د.سعید رمضان البوطی، دار الفکر المعاصر، ط:5، بیروت، 1982م.
4ـ مەم و زین، نوسراوى د.سعید ڕەمەزان بۆتانى، وەرگێڕانی: شاکر فەتاح، (سەرجەمى بەرهەمەکانى شاکر فەتاح، بەرگى 8 ، 1987ز).
