د. صه‌باح حسه‌ینی / سەقز
ئەمانوڵڵاخان، کوڕی خەسرەوخان، کوڕی ئەمانوڵڵاخانی گەورە، والی ئەردەڵان، نازناوى “ضیاء الملک” بووەو بە “غوڵامشاخان” ناسراوه. ساڵی (1239ك/1824ز) لەدایکبووە. دایکی ناوى حوسنا جیهان خانمه، کچی فەتح عەلی شای قاجار بووە. له‌به‌ر ئه‌وه‌ى لە دەرباری شای قاجاردا حەڵقەی غوڵامی لە گوێی ئەکاو پێی ئەڵێ: غوڵامشا، هەر بەم بۆنەيەوە، هەم ئەمانوڵڵای پێدەڵێن، هەم غوڵامشاخان.
لە دوای فەوتی خەسرەوخانی ناکام بە هۆى تاعونەوە، لە ساڵی (1250ك/1835ز)، ڕەزا قولی‌خانی کوڕی، لە دە ساڵيدا ئەبێ بە جێنشینی. لە پاش دوو ساڵ ئەمانوڵڵاخان بە جێی ڕەزاقولی خانى برای، ئەبێ بە میرى ئەردەڵان. ئەمانوڵڵاخان سێ جار بووه‌ته میرى ئەردەڵان: جاری یەکەم لە دوای لابردنی ڕەزا قولی‌خانی برای و پێنج مانگ ئەمێنێتەوە. جاری دووەم دوای سەرکارهاتن و لادانی دووبارەی ڕەزا قولی‌خانی براى. جاری سێهەم ساڵی (١٢٧٧ک /١٨٦٠) ، تا (١٢٨٤ک / ١٨٦1ز)، تا ساڵ کۆچکردنى دوایی، سەرجەم (20) ساڵ میرى ئەردەڵان بووە.
ئەمانوڵڵاخان پیاوێکی زیرەک و نووسه‌رو شاعیر بووە، ژیانێکی پڕ لە هەورازو نشێوی بردووەتە سەر. دەورانی ژیان و ده‌سه‌ڵاتی، پڕ بووە لە هەورازو نشێوو چەندين ڕووداوی ناسۆر.
غوڵامشاخان ڕۆژی سێ‌شەممە (٩/٦/١٢٨٤ک ــ ٧/١٠/١٨٦٧ز)، کۆچى دوایی کردووە.
لە ڕاستیدا بنەماڵەی ئەردەڵان یەکێكن لە بنەماڵە ناوداره‌كانی کوردستان، کە چەند سەد ساڵێک یەک لە دوای یەک ــ ساڵی (٦٠٦ــ ١٢٨٤ک/ ١٢٠٩ــ١٨٦٧ز) ــ دەسەڵاتداری بەشێکی گرنگ لە کوردستان بوون. لە ناو میرانی ئەم بنەماڵەيه‌دا چەندين کەس ـ جگە لە کەسایەتيی سیاسی ـ لایەنگری شیعرو ئەدەب بوون، خۆیشیان دانراوی شيعریان هەیە. لەوانە ئەتوانین ئاماژە بە خەسرەو خاني ناکام، ڕەزا قوڵی خان و غوڵامشاخان بکەین.
لە سەرێكی ترەوە لایەنگرییان بۆ چینی دەسەڵات لە زانست و عیلم ـ بە تایبەت لە ئەدەب و شيعر ـ بووەتە هۆی ئەوە کە ژووری دەسەڵاتداريیان ببێننە کۆگای نووسەرو شاعیرو زانایان و لە کتێبخانەکانیاندا هەزاران بەرگ کتێبی دەگمەن کۆبكه‌نەوە. ئەم تایبەتمەنديیە لە ناو زۆربەی میرانی کورددا بووە، وه‌ك: میرانی ئامێدیی، میرانی بابان، میرانی بتلیس و.. هتد.
غوڵامشاخان لە ڕووى بیروڕای مه‌زهه‌ييیەوە مەزهەبی خۆی گۆڕيوەو بووە بە شيعە، ئەوەش بە هۆی ئەوەوه کە دایکی کچی فەتح عەلی شای شيعه‌ى قاجار بووە. ئەمەش گەلێک ناکۆکيی لە نێوان ئەوو خەڵک و زانایانی کوردستان پێکهێناوه. ئەمانوڵڵا لە سەرەتادا لایەنگری دەروێش و سۆفی و خانەقا بووه، بەڵام پاش ماوەیه‌ك لەمانە ڕووى وەرگێڕاوە، دوایی بووەتە په‌يڕه‌وی فیرقەی “شێخییە”ى شیعە مەزهەب.
غوڵامشاخان جگە لە لایەنە سیاسییەکەى، پیاوێکی زاناو شاعیرێکی بەرز بووەو شيعری زۆری بە زمانى فارسی و کوردی (شێوه‌ى هەورامی) لێ بەجێ ماوە. كه تاكو ئێستا كۆ نه‌كراونه‌‌ته‌وه.
مەولەوی تاوگۆزيی سەردانی ئەم میرەى کردووەو پێکەوە پێوەنديیان هه‌بووە. هەڵبەت ئەبێ ئەوەش بڵێین کە مەولەوی پیاوێکی دەرباریی و سەر بە دەسەڵات نەبووە. پێوەنديی مەولەوی و غوڵامشاخان هی ئەو سەردەمەیە کە غوڵامشاخان پێوەنديی بە شێخ و خانەقاوە هەبووه، پێش ئه‌وه‌ى بچێته سەر مەزهەبی شیعە.
ئه‌مه‌ش نموونەیەک لە شیعرى کوردیی ئه‌مانوڵا، بەشێوەى هەورامى:
مــیـرزام زام حـــــەی، مــیرزام زام حەی
دانــــایـــان دەور، دانــــش کــــەردەن تـــەی
ئـــەفــلاتـون فــامـان حەکیمان حــەى
پـــەی ئـــازاردڵ نـێشــان دان دوبەی
هــۆرێـــزام دەردم شـــاران کـەردم تەی
نـــاگا دیـم دوبـــەی ئەسەر شاخەی نەی
بــــەی چ بــــەی؟ ثەمەر نەو نه‌مام نەی
خۆلاسەو خۆشبۆ خۆشمەزە چون مەی
غوڵامشاخان لە شیعردا “غوڵام” و “والی” نازناوی بووە. پلەی دەسەڵاتی بەسەر فارسی نوسیندا لەو نامەی بۆ مەولەوی تاوگۆزی نووسیویەتی، دەرئەکەوێ. لێرەدا جێگەی خۆیەتی ئاماژە بکەین کە مۆری حکومەتی غوڵامشاخان یەکجۆر بووە، لە ساڵی (١٢٧٦ک/ ١٨٦٠ز) دا بەم جۆرە نووسراوە: “عبدە الراجی أمان اللە”.
هەڕاجی کتێبخانەی غوڵامشاخان:
نزيكەى هەزار کتێب لە کتێبخانەی ناوبراودا هەبوون.غوڵام شاخان سێ کوڕو سێ کچی لێ بەجێماوە، کوڕانی هەموو بە نەداریی ژیانيان بردووەتە سەر، بۆیە ناچار بوون کتێبخانەکەى باوکیان هەراج بکەن. ئەم هەڕاجکردنە یەکساڵ دوای کۆچی غوڵامشاخان و هەشت مانگ دوای هاتنی فەرهاد میرزاــ مامی ناصره‌دین شای قاجارــ بووە بۆ کوردستان.
لە دەستنووسێکى دەگمەندا بە ناوى: “کنز اللغات” ـ کە فەرهەنگێکی عەرەبی ـ فارسییە ـ یەکێک نووسیویەتى: “لە مانگی جومادی ئه‌ووه‌ڵی ساڵی (١٢٨٥ک/١٨٦٨ز) به يارمه‌تی ميرزا ئيسماعيل وه‌زيري شازاده فه‌رهاد ميرزا، له هه‌راجي كتێبخانه‌ي ئه‌مانوڵڵا خاني والى، ئه‌م كتێبه‌م لەگه‌ڵ (١٥) كتێبی تر‌دا کڕی”. لاپه‌ره‌ي پێنجي ئه‌م كتێبه مۆرى خه‌سره‌و خاني ناكامى پێوه‌يەو نووسراوه ساڵى (١٢٩٤ک/ ١٨٧٧ز) ياني يه‌ك ساڵ پێش وەفاتى خه‌سره‌و خان. وا دیارە ئه‌و كتێبخانەیە وه‌كو كتێبخانه‌ى بنه‌ماڵه‌ى ئه‌رده‌ڵان بووه، كه به داخه‌وه له كۆتايى ده‌سه‌ڵاتى ئه‌رده‌ڵانه‌كانەوە ــ وه‌كو زۆربه‌ى شوێنەوارەکانى تریان ـ ئەویش لەبه‌ين چووه.
ئەم نوسراوە کە لەم ده‌سخه‌ته‌دا هەیە بۆمان دەرئەخات کە مێژوونووسانى وەکو عەبدولقادری باباني، عەلی‌ئەکبەری وقایع‌نیگاری کوردستانی و ئایەتوڵلا مەردۆخی کوردستانی و.. هتد، بەسەرهاتێکی ناتەواویان گێڕاوه‌ته‌وه. چونکە ئەگەر ئەو موڵک و ماڵەی کە غوڵامشاخان بوویەتی لە دەست بنەماڵەکەی ـ بە تایبەتى کوڕەکانی ـ دا بمایەتەوە ــ بە پێی وتەی عەلی‌ئەکبەری وەقایع‌نیگارــ لە دوای کۆچی غوڵامشاخان هەموو ڕووت و قووت و دەسخاڵی نەئەبوون.
سه‌رچاوه‌كان:
-1حدیقه ناصریه، على أکبر وقایع‌نگار، به تصحیح: محمد رئوف توکلی، نشر توکلی، چاپى (١)، تهران، 1364.
-2 حدیقه ناصریه ومرآة المظفر، در جغرافیاو تاریخ کردستان، به کوشش: محمد رئوف توکلی، نشر توکلی، چاپ (2)، تهران، (1384).
3- عشایرو طوایف کرد به کوشش: محمد رئوف توکلی، نشر توکلی، چاپ (٢)، تهران، (١٣٨٧).
4- سده‌هاي سروري، نگاهي به تاريخ و جغرافياي كردستان أردلان. هاديان، كورش، نشر كن‌كاش، چاپ (١)، أصفهان، (١٣٨٩).
5- کنز اللغات، ده‌ستنووس، (لاى نووسەر پارێزراوه).
-6چه‌ند قه‌باڵه‌و سه‌نه‌دێكی سه‌رده‌می خه‌سره‌و خان و ره‌زا قولی‌خان و غوڵامشاخان، (لاي نووسەر پارێزراون).
