صه‌لاحه‌دین عه‌باسی
مه‌هاباد ده‌كه‌وێته داوێنی باكوری ڕشته كێوه‌كانی زاگرۆس، كه به (له‌ندی شێخان) مه‌شهوره، له نێوان كێوه به‌رزه‌كانی خه‌زایی‌و قولقولاغ‌و زاوابووك، له پانتایی (٢٥٩١) كیلۆمه‌تری دووجاو له به‌رزایی (١٢٧٩) مه‌تر سه‌ره‌وه‌ی ده‌ریاكان هه‌لكه‌وتوه. شوێنی له‌سه‌ر گۆی زه‌وی درێژایی (٤٥) پله‌و (٤٣) خوله‌ك‌و پانایی (٣٦) پله و (٤٦) خوله‌كه. له باكوره‌وه له‌گه‌ڵ شاری میاندواو له خۆرهه‌ڵاته‌وه له‌گه‌ڵ شاری بۆكان‌و له خۆرئاواوه له‌گه‌ڵ شاره‌كانی نه‌غه‌ده‌و پیرانشارو له باشوره‌وه له‌گه‌ڵ شاری سه‌رده‌شت هاوسنووره. به‌پێی سه‌رژمێری سالی (١٣٩٠) كۆچی هه‌تاوی دانیشتوانی (٢١٥٥٢٩) نه‌فه‌ر بوون. له‌وانه (١٣٥٣٥٢) كه‌س له شارو (٨٠١٧٧) كه‌س له ٢١٢ گونده‌كانی سه‌ر به‌و شاره نیشته‌جێن.
دێیه‌كانی مه‌هاباد له پێنج دێهات به ناوه‌كانی ئاختاچی رۆژئاوا به ناوه‌ندی قه‌ره‌بلاغ، كانی بازار به ناوه‌ندی خه‌لیفان، موكریانی ڕۆژهه‌لات به ناوه‌ندی گوێك ته‌په، موكریانی رۆژئاوا به ناوه‌ندی دریازو مه‌نگوری ڕۆژهه‌ڵات به ناوه‌ندی عه‌ولا كورده دابه‌ش كراون .
چۆمی مه‌هاباد به نێوه‌ڕاستی شاردا تێ ده‌په‌رێ. له‌سه‌ر ئه‌و چۆمه‌و له خۆرئاوای شاره‌وه سه‌دێك له ساڵی (١٣٤٧) هه‌تاوی هه‌ڵبه‌سترا، كه جێگه‌ی (٢٠٠) میلیۆن مه‌تری سێ جا، یان (٢٠٠٠٠٠) میلیۆن لیتر ئاو ده‌بێته‌وه. له‌و ئاوه بۆ خواردنه‌وه‌ی دانیشتووانی شارو ئاودانی دوازده هه‌زار هێكتار زه‌وی كشتوكاڵیی‌و به‌رهه‌مهێنانی كاره‌با كه‌ڵك وه‌رده‌گیرێت.
ئابوریی شار له‌سه‌ر كشتوكاڵ‌و ئاژه‌ڵداریی‌و كانگاكانی به‌رد دامه‌زراوه. گه‌نم، جۆ، چه‌وه‌نده‌ر، وێنجه، گوڵه پێغه‌مبه‌ره، له به‌رهه‌مه‌كانی كشتوكاڵیش: سێو، ترێ، ئالوبالو، گوێز له به‌رهه‌مه‌كانی باخداریی ناوچه‌كه‌ن. له (٦٤) ناوه‌ندی په‌روه‌رده‌كردنی مریشك، هه‌ر ده‌وره (١٣٥٠٠٠٠) جوجكه مریشك گه‌وره ده‌كرێن و ساڵانه (١٧٠٠٠) ته‌ن گۆشت به‌رهه‌م دێت. (٤١٥٠٠٠) سه‌ر مه‌ڕو ماڵات له مه‌هاباد به‌خێو ده‌كرێن، كه ساڵانه هه‌زاران ته‌ن گۆشتی سوور ڕه‌وانه‌ی بازاڕه‌كان ده‌كات.
مه‌هاباد شارێكی شاخاویی‌و سارده. پله‌ی سه‌رما زۆرجار هه‌تا (١٦)ی ژێر سفر ده‌چێته خوارێ‌و پله‌ی گه‌رما تاكو (٤٠)ی سه‌ره‌وه‌ی سفر ده‌ڕوات. میانگینی باران بارین (٣٩٠) میللیمه‌تره. بارینی به‌فر له زستاندا ئاساییه‌و شوێنی وای هه‌یه به به‌رزایی مه‌ترو نیوێك به‌فر ده‌بارێ. نیزیكه‌ی (٨٠) ڕۆژی ساڵ سه‌هۆڵبه‌ندانه. میانگینی پله‌ی گه‌رما (١٢) پله‌ی سیلیسیۆس له سه‌ره‌وه‌ی سفره.
شاره‌كانی دراوسێی مه‌هاباد، بریتین له ورمێ له (١١٥) كیلۆمه‌تریی، میاندواو له (٤٥) كیلۆمه‌تریی، بۆكان له (٦٠) كیلۆمه‌تریی، نه‌غه‌ده له (٤٥) كیلۆمه‌تریی، پیرانشار له (٨٥) كیلۆمه‌تریی، سه‌رده‌شت له (١٣٠) كیلۆمه‌تریی.
مێژووی بنیاتنانى شاری مه‌هاباد:
ساڵی (٩١٢)ی كۆچی مانگیی، دوای چه‌ندین جار شكستخواردنى حاكمی كورد صارم به‌گ، له‌سه‌ر ده‌ستى سوپای قزڵباشی صه‌فه‌وییه‌كان، شا ئیسماعیلی صه‌فه‌ویی بۆ خۆی هاته ناوچه‌كه‌و له‌شكرێكی زۆری نارده سه‌ر كوردان تاكو بیانكاته شیعه. صارم مه‌جبور بوو پێته‌ختی خۆی له ده‌شتی (دریاز) به جێ بهێلێ‌و نیزیك پێنج كیلۆمه‌تریی له باشوری ده‌شتی دریاز، گوندێكی چكۆله‌ی لێ بوو كه به شاخه به‌رزه‌كان گه‌مارۆ درابوو. صارم پاشه‌كشه‌ی كرد بۆ ئه‌و گونده‌و قزڵباشه‌كان كه زۆری لێ ده‌ترسان وه‌دوای نه‌كه‌وتن. ئه‌و گونده ناوی سابڵاغ بوو. ناوه‌كه‌ی توركی‌و له واقیعدا (سووق بولاق) واته شوێنی (كانی سارد) بوو. وشه‌ی سووق بولاق له كوردیدا كرابووه (سابلاغ)و به فارسی ده‌نوسرا (ساوجبلاغ).
له‌به‌ر ئه‌وه‌یشه شه‌ره‌فخانى بتلیسى له شه‌ره‌فنامه‌كه‌یدا -كه له سنورى ساڵى (1005ه) ته‌واوى كردووه- باس له شارێك به ناوى مه‌هاباد، یان (سا‌وجبڵاغ) ناكات، ده‌رده‌كه‌وێت كه مه‌هاباد وه‌كو شار پاش ئه‌و ساڵانه دروستكرابێت.
ساڵی (١٠٨١ه) كه كۆتاییه‌كانی ده‌سه‌ڵاتی شاعه‌باس بوو، توندوتیژیی سه‌فه‌وییه‌كان بۆ به شیعه‌كردنی خه‌ڵكی دامركابوو، بوداق سوڵتان بوو به حاكمی ناوچه‌ی موكریان، سابڵاغ، كه به ده‌ستی صارم به‌گ تا ڕاده‌یه‌كی زۆر ئاوه‌دان كرابووه‌وه، بوداق سوڵتان به ناوه‌ندی ده‌سه‌ڵاتداریی خۆی هه‌ڵیبژارد. بوداق سوڵتان كه كه‌سایه‌تییه‌كی به وه‌ج‌و ژیر بوو، له بواری فه‌رهه‌نگی مه‌دره‌سه‌و مزگه‌وتیچكی گه‌وره‌ی له په‌ناى یه‌ك دروست كردو به‌ده‌ره‌وه‌ترین زانای سه‌رده‌می له مه‌ریوان بانگ كرد كه مامۆستایه‌تی مزگه‌وت‌و مه‌دره‌سه‌كه بكات. بۆ خۆی به پێیان له‌گه‌ڵ گه‌وره‌كانی شار سێ كیلۆمه‌تر بۆ پێشوازیی (مه‌لا جامی) چووه ده‌ره‌وه‌ی شار. هاتنی زۆرتر له (٣٠) فه‌قێ بۆ حوجره‌كانی مزگه‌وتی سوورو دوایی بڵاوبوونه‌وه‌یان له قاهیره‌وه هه‌تا به‌غداو شاره كورده‌كانی كوردستان، بوو به هۆی نێوده‌ركردنی سابڵاغ‌و ڕوتێكردنی زانایان‌و بازرگانان. سابڵاغ بوو به شارێكی ناوه‌ندیی له ناوچه‌دا. بوداق سوڵتان به دروستكردنی پردی سوور، شاری ئاوه‌دانتر كرده‌وه.
ساڵی (١٣١٥ه) زه‌مانی ڕه‌زاشای په‌هله‌وی، له‌سه‌ر پێشنیاری غولام ڕه‌زا ڕه‌شید یاسه‌می نێوی سابڵاغ گۆڕدرا به (مه‌هاباد). له كتێبی “بورهانی قاتع”دا هاتووه: مه‌هاباد نێوی هه‌وه‌ڵ پێغه‌مبه‌ری عه‌جه‌مان بووه. له فه‌رهه‌نگی “المعجم” دا هاتووه: (اسم یگلق علی أنبیا‌و الفرس القدما‌و). فیرده‌وسیش له كتێبی شانامه‌دا ده‌ڵێ: مه‌هاباد ناوی باپیره‌ی نۆیه‌می زه‌رده‌شت بووه.
دوای بوداق سوڵتان حاكمانی سابڵاغ یه‌ك له دوای یه‌ك بریتی بوون له: موسا سوڵتان، كوڕی بوداق سوڵتان، شێخ ئهلیخان، كوڕی موسا، محه‌مه‌دخان، كوڕی شێخ ئهلیخان، بوداق خان، برای محه‌ممه‌د خان.
بوداق خان له ساڵه‌كانی (١١٧٦ هه‌تا ١٢٠١ ه)، حاكمی ناوچه‌ی موكریان بوو. له ده‌ورانی ئه‌ودا شه‌ڕێكی گه‌وره له نێوان هۆزی موكری له لایه‌ك‌و هۆزه‌كانی دێبوكری‌و بڵباس له لایه‌كی تره‌وه ڕووی دا. بوداق خان له لایه‌ن حاكمی ورمێ به ده‌هۆ بانگێشتن كراو به دیل گیراو چاوی كوێر كرا. ده‌سه‌ڵات له بنه‌ماڵه‌ی بوداق سوڵتان ستێندراو درا به توركێك به نێوی برایم خانی باكۆیی. دوای دوو ساڵ برایم خان به هۆی زوڵم‌و زۆره‌وه له‌سه‌ر كار وه‌لانراو شێخ عه‌لیخان، كوڕی ئه‌حمه دخانی موقه‌دده‌م، بو به حاكم‌و دوای ساڵێك مرد. ساڵی (١٢٠٤ه) ده‌سه‌ڵات درایه‌وه به بنه‌ماڵه‌ی بوداق سوڵتان‌و عبد الله خانی كوڕی بوداق سوڵتان بووه حاكم‌و له شه‌ڕی هێراتدا زۆر ئازایانه به‌شداریی كردو له ساڵی (١٢١٧ه)ى به‌و بۆنه‌یه‌وه شا تاماسبی سه‌فه‌وی زۆری ڕێز لێگرت. ساڵی (١٢١٨ه) عبد الله خان، هه‌باس ئاغای دێبوكری‌و چه‌ند كه‌س له هاوه‌ڵانی له سابڵاغ كوشت.
ساڵی (١٢٩٥ه) ڕوسییه‌ی تێزاری هێرشی كرده سابڵاغ‌و نێزیك ده هه‌زار كه‌سی بێ تاوانی كوشت. ته‌نیا نزیكه‌ی پێنج هه‌زار كه‌س به زیندوویی مانه‌وه! ساڵی (١٣٠٠ه) سمایل ئاغای سمكۆ مه‌هابادی داگیرو تاڵانى كرد.
له ساڵی (١٩٠٠ز) تاكو ئه‌م دوایییانه، شاری مه‌هاباد شوێنی ئاڵۆزیی‌و تێكهه‌ڵچوونی خه‌ڵك‌و حیزبه‌كان له‌گه‌ڵ ده‌سه‌ڵاتدارانی ئێرانیی بووه. له ساڵانی ده‌ستپێكی (١٩٠٠ز) زیاتری چالاكییه‌كان عه‌شیره‌تیی بوون. هه‌ر سه‌رۆك هۆزێك بۆ سه‌ندنی مافی له ده‌سه‌ڵات هه‌وڵی داوه‌و زۆرجار ده‌سه‌ڵاتی ناوه‌ندی هه‌ر له‌و تاكبوونه كه‌ڵكی وه‌رگرتووه‌و هۆزه‌كانی دژ به یه‌ك هه‌ڵه‌ژاندووه.
له ساڵی (١٣١٥ه) سێڵاوێك له مانگی گه‌لاوێژ بووه به هۆی وێرانییه‌كی زۆرو كوژرانی چه‌ند كه‌س‌و له‌سه‌ر زاراوه‌ی خه‌ڵكی به ساڵی سێڵاوه‌كه به كارده‌برێ.
له(٢٥) گه‌لاوێژی (١٣٢١ه) كۆمه‌ڵه‌ی (ژێ. كاف) دامه‌زرا، كه ئامانجه‌كه‌ی ڕزگاریی نه‌ته‌وه‌ی كورد بوو. له ڕێكه‌وتی (٢٥) گه‌لاوێژی (١٣٢٤ه) له شاری مه‌هاباد دامه‌زراندی حیزبی دمۆكراتی كوردستان ڕاگه‌یه‌نرا. ئه‌گه‌رچی ئه‌و حیزبه نوێیه له ئه‌زمونه‌كانی كۆمه‌ڵه سوودی وه‌رده‌گرت، به‌ڵام له پلان‌و چالاكییه‌كانیاندا به ته‌واوی جیاواز بوون.
كۆماری كوردستان:
(بڕوانه: كۆمارى كوردستان)
له ساڵی (١٣٢٤ه) گه‌وره‌ترین ڕووداوی سیاسی هاوچه‌رخی كوردستان به گشتیی‌و شاری مه‌هاباد به تایبه‌تی، ڕووی دا، ئه‌ویش دامه‌زراندنی كۆماری كوردستان بوو، له شاری مه‌هاباد. پێشه‌وا قازی محه‌ممه‌دو چه‌ند كه‌سی دیكه كه ئه‌ندامی (ژێ.كاف) بوون ڕێكخه‌رانی ئه‌و بزوتنه‌وه‌یه بوون كه بۆ مافه‌كانی گه‌لی كورد به‌رامبه‌ر به ده‌سه‌ڵاتی ناوه‌ندی ئێران وه‌ستابوون.
ساڵی (١٣١٠ه) ناوه‌ندی شاره‌وانی له مه‌هاباد دامه‌زرا. ساڵی (١٣١٧ه) یه‌كه‌م ده‌زگای مۆرس‌و موخابه‌رات دانرا. ساڵی (١٣٤٢ه) له مه‌هاباد ته‌لیفۆن ده‌ستی به‌كاركرد. یه‌كه‌مین ئێزگه‌ی ڕادیۆ ساڵی (١٣٢٤ه) دامه‌زرا، ئێزگه‌ی گه‌وره‌ی ڕادیۆو ته‌له‌ویزیۆن ساڵی (١٣٥٠ه) له مه‌هاباد ده‌ستی به‌كاركرد. ساڵی (١٣٤٠ه) لووله‌كێشی ئاو بۆ شار ده‌مه‌زراوه. ساڵی (١٣٥٣ه) وێستگه‌ی ئاوی خاوێن‌و ته‌صفیه‌كراو ده‌ستی به‌كار كرد. له ساڵانی (١٣٥٧ه) – دوای ڕاپه‌ڕینی گه‌لانی ئێران- حیزبه‌كانی دیموكرات‌و كۆمه‌ڵه‌و ڕێكخراوى لاوانی موسوڵمان، له‌و شاره‌دا چالاكییان هه‌بوو. له (١٣٦٥ز) زانستگای ئازادو له (١٣٧٢ه) زانستگای په‌یامی نور دامه‌زرا. ساڵی (١٣٧٧ه) موبایل له مه‌هاباد درا به خه‌ڵك. له (١٣٩٢ه) وێستگه‌ی شه‌مه‌نده‌فه‌ر كرایه‌وه.
زمان‌و ئاین‌و مه‌زهه‌ب:
زمانی له ٩٩% دانیشتووانی شارو گونده‌كانی مه‌هاباد، كوردی سۆرانی به زاراوه‌ی موكریانییه. ته‌نیا له دوو گوندی قۆپی‌و بادام، نزیك به (٢٠) ماڵی تورك نیشته‌جێن، كه ته‌نها ئه‌وان مه‌زهه‌بی شیعه‌یان هه‌یه، ئیتر ته‌واوی دانیشتوانی مه‌هاباد موسوڵمان‌و سوننین له‌سه‌ر مه‌زهه‌بی شافعی. ئه‌و غه‌یره كوردو سوننییانه‌ی كه له شاردا نیشته‌جێن، به ئه‌سڵ خه‌ڵكی مه‌هاباد نین‌و به پێی كاریان كه كارمه‌ند یان سه‌ربازن، به شێوه‌ی كاتیی نیشته‌جێی ئه‌م ناوچه‌یه‌ن. ئه‌ڵبه‌ته به‌ر له شۆڕش‌و پێكهاتنی ده‌وڵه‌تی ئیسرائیل تاقمێكی به‌رچاو ئه‌رمه‌نی‌و جوله‌كه له شارو دێهاته‌كان هه‌بوون، ئێستاش دوو گه‌ڕه‌كی شاری مه‌هاباد به نێوه‌كانی (هه‌رمه‌نیان)و (جوله‌كان) ده‌ناسرێن.
له ناو شاری مه‌هاباد (٧٥) مزگه‌وت‌و حوسه‌ینییه‌یه‌ك هه‌ن.
مه‌هاباد به هۆی بوونی مه‌دره‌سه‌و مزگه‌وتی سوری (٤٠٠) ساڵه‌و ڕابوردووی مێژووی تایبه‌ته‌وه، كه‌سایه‌تی ناسراوی ئێجگار زۆر بووه، كه بۆ وێنه ئاماژه به‌وانه ده‌كرێ: سه‌یفه‌دین خانی موكری، صارم به‌گى موكری، شێخ حه‌یده‌ری موكری، بوداق سوڵتان، مه‌لا جامی، مه‌لا عه‌بدوڵڵا پیره‌باب، مه‌لا محه‌ممه‌د یایی، شێخی بورهان، شێخ سه‌عید به‌رزنجه‌یی، پێشه‌وا قازی محه‌ممه‌د، مه‌لا مارف كۆكه‌یی، میصباح دیوانی ئه‌ده‌ب، مه‌لا صاڵح حه‌ریق، سه‌یفولقوزات، وه‌فایی شاعیرو عارف، حوزنی موكریانی، گیو موكریانی، هه‌ژار، هێمن، ئه‌حمه‌د تورجانیزاده، عه‌بدوڵره‌حمان زه‌بیحی، مه‌لا حوسێن مه‌جدی، عه‌بدولكه‌ریم شاریكه‌ندی، عه‌زیز یۆسفی، غه‌نی بلوریان، غه‌فور ده‌باغی، محه‌ممه‌دی ماملێ، محه‌ممه‌دی مه‌جدی، محه‌ممه‌دی قازی، ئه‌حمه‌دی قازی، عه‌بدوڵڵا ئه‌حمه‌دیان، خالید حیسامی، مسته‌فا خوره‌مدڵ، مه‌حمود ئیبراهیمی، سه‌لیم عه‌باسی، ئه‌بوبه‌كر حه‌سه‌ن زاده، قاسم موئه‌ییه‌دزاده، عه‌زیز شاهروخ‌و.. هتد.
شوێنه‌واره مێژویی‌و
له‌به‌رچاوه‌كانی مه‌هاباد:
هه‌رچه‌ند مێژووی شارو ناوی سابڵاغ‌و مه‌هاباد زۆر كۆن نیه‌و ته‌نیا ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ چوار سه‌ده له‌مه‌وبه‌ر، به‌ڵام ناوچه‌ی موكریان به هۆی كه‌ش‌و ئاووهه‌واوه به درێژایی مێژوو شوێنی كاره‌ساته‌كان‌و ڕووداوی تاڵ‌و شیرین بووه. هه‌روه‌ها بارودۆخی خوادادی‌و سروشتییه‌كه‌ی به جۆرێك بووه شوێنه‌واری جۆراوجۆرو سه‌رنجڕاكێشی زۆری تێدا به‌دی بێت، بۆ نموونه: مزگه‌وتی سوور، مه‌قبه‌ره‌ی بوداق سوڵتان، فه‌قره‌قا، به‌رده كونتێ، ئه‌شكه‌وتی سه‌هۆڵان، سه‌دی مه‌هاباد، تاڵاوی كانی به‌رازان، باغی میكایڵ، خرێ هه‌نجیران، قه‌ڵاتی شا، مۆزه‌ی حه‌مامی میرزا ڕه‌سوڵ، حه‌مامی له‌ج، حه‌وزخانه‌ی شاده‌روێش، حه‌وزخانه‌ی ڕۆسته‌م به‌گ، سه‌ری مه‌یدان، خانه‌قای شێخی بورهان..
ژێده‌ره‌كان:
1- تاریخ مه‌هاباد، محه‌ممه‌دى صه‌مه‌دى
2- زانیاریی تایبه‌تى نووسه‌ر
